Budda reformator
Trudno jest odpowiedzieć jednoznacznie na pytanie, jaka była pierwotna nauka Buddy. Podstawowym źródłem a zarazem najstarszym i najobszerniejszym jest kanon palijski szkoły Therawadinów. Buddyzm jest rodzajem protestantyzmu w obrębie religii wedyjskiej. Budda urodzony w warstwie kszatrijów, czyli wojowników i władców przeciwstawiał się zasadom braminizmu. Klan Śakjów był klanem niearyjskim o niewielkich wpływach bramińskich. Budda wywodził swoją naukę z Wed, z jej ostatniej, filozoficznej części – Upaniszad. Uważał jednak, że jego nauka przywraca dawne praktyki przedaryjskie.
Cztery szlachetne prawdy
Buddyzm jest przede wszystkim autosoteriologią, określany również ‚nauką o umyśle’. Główny nacisk kładziony jest na samodyscyplinę oraz samodoskonalenie.
Podstawowym założeniem jest wiara w Cztery Szlachetne Prawdy, które mówią o istnieniu cierpienia, o jego przyczynie, o zniweczeniu cierpienia i ośmiorakiej ścieżce prowadzącej do pozbycia się cierpienia.
Według Buddy jesteśmy uwikłani w kołowrót narodzin i śmierci (sansara) oraz, że odpowiadamy za wszystkie popełnione czyny (karman). Medytacyjno-ascetyczne praktyki jogiczne prowadzą zaś do nirwany (całkowitego wygaśnięcia, unicestwienie ego, rozpłynięcia się w Absolucie). Poznanie prowadzi do Wyzwolenia. Dharma jest ścieżką, metodą oczyszczenia, doskonalenia duchowego, drogą do zatrzymania koła wcieleń. Cierpienie tkwi we wszystkich przejawach egzystencji (sarvam duhkham – wszystko jest cierpieniem) we wszystkich światach, o niezliczonej ilości, w nieskończonej przestrzeni. Budda to istota cyklicznie pojawiająca się na świecie, aby przypominać Prawdę i głosić ją wśród istot żywych pogrążonych w ciemnościach niewiedzy.
Buddyzm ateistyczny?
Buddyzm to pierwotnie doktryna bez boga, bez organizacji duchowieństwa. Budda pragnął być zapamiętany jako człowiek, przeciwstawiał się kultowi i rytuałom. Ten, kto odwoływał się do Buddy, postępował ścieżką jego nauki, uznawał wspólnotę buddyjską jest buddystą.
Buddyzm głosi równość wszystkich ludzi, a braminem jest człowiek nie z urodzenia, lecz z czynów. Każdy ma prawo do zbawienia. Świat jest odwieczny, nie ma praprzyczyny, zbawienie można osiągnąć jedynie samemu, dzięki praktyce. Buddyzm zaprzecza istnieniu duszy jednostkowej, powtarza monistyczną filozofię Upaniszad, czyli atman (jaźń, dusza jednostkowa) = brahman (wszechobecny absolut). Byty są niestałe, niesubstancjalne, bolesne. Świat jest iluzją (maja), która uniemożliwia nam dostrzeżenie brahmana.
Wspólnota buddystów
Wspólnota buddyjska, sangha, składa się z mnichów, mniszek i wyznawców świeckich. W ośmiorakiej ścieżce, jaką Budda wskazał swoim mnichom punktem wyjściowym jest Moralność. Poznanie i doświadczenie jest ze sobą ściśle związane. Głównym zajęciem mnicha jest kontemplacja prawd nauki Mistrza. Ideałem, do którego dąży każdy mnich jest postać arhata – najwyższego stopnia świętości oraz doskonałości. Tylko nieliczni osiągają ten stan. Wyznawcy świeccy (upasaka), aby stać się częścią wspólnoty wypowiadają formuły o Potrójnym Klejnocie:
Buddham sharanam gacchami (Uciekam się do buddy)
Dharmam sharanam gacchami (Uciekam się do Prawa)
Sangham sharanam gacchami (Uciekam się do Wspólnoty)
Globalna religia
Upasaka nie musi porzucać swoich poprzednich wierzeń i praktyk religijnych. Czci Potrójny Klejnot, ale jednocześnie nie zaprzestaje dawnych rytuałów i kultów. Uważa się, że ta właśnie zasada stała się jedną z przyczyn upadku buddyzmu w Indiach a jednocześnie powodzenia w innych krajach azjatyckich.
