Czas narodzin historycznego buddyzmu to moment zmian społecznych i politycznych. Odpowiedzią na nadmiernie zrytualizowany braminizm powoduje wysyp reformatorów religii, którzy kwestionują sens dotychczasowych ideałów i praktyk religijnych. Budda jest jednym z tych reformatorów, twórcą najstarszej religii uniwersalistycznej.
Czy Budda żył naprawdę?
Badania naukowe nad buddyzmem rozpoczęły się pod koniec XVIII wieku. Pomimo trudności z datowaniem urodzin i śmierci Buddy przyjmuje się za okres życia Siddharty Gautamy drugą połowę VI w. p.n.e do pierwszej połowy V w. p.n.e. Nie ulega wątpliwości, że Budda był postacią historyczną. Wskazują na to liczne badania nad tekstami oraz odkrycia archeologiczne. Choć zaginęły w Indiach wszelkie pierwotne teksty buddyjskie, zachowały się one w przekładach tybetańskich i chińskich. Najwcześniejsze wzmianki o życiu Śakjamuniego znajdują się w Koszu Dyscypliny (Winaja – pitaka), części kanonu buddyjskiego. Opisy życia i działalności Buddy powstały dość późno, bo pięć lub sześć wieków po jego śmierci. Teksty przybliżają nam opowieść, w którą wplecione są cudowne zjawiska, mity i legendy.
Opowieść o księciu
Otrzymujemy przekaz informujący o narodzinach dziecka w rodzinie królewskiej, z rodu Śakjów. Królowa Maya rodzi syna w gaju Lumbini, lecz po kilku dniach umiera. Dziecko dostaje na imię Siddhartha, co znaczy ‚Ten, który osiągnął cel’. Dzieciństwo i młodość przyszły Budda spędza w pałacu swego ojca króla Śuddhodany, w Kapilavastu (Tilaurakot, dzisiejszy Nepal) otoczony dobrobytem i doznając jedynie samych przyjemności. Wychowaniem Siddharthy zajęła się jego macocha Prajapati Gautami.
Według przepowiedni mędrca Asity młody książę miał stać się w przyszłości wielkim monarchą albo wielkim przywódcą duchowym. Ojciec zaś widział dla syna, swego dziedzica, tylko jedną drogę – dlatego starał się ukrywać przed nim realny świat zwykłych ludzi. W wieku 16 lat Siddhartha poślubia kuzynkę o imieniu Yaśodhara, która rodzi mu syna.
Dręczony niepokojem Siddhartha udaje się w końcu poza mury pałacu. Król Śuddhodana aranżuje jednak wszystko tak, aby na drodze nie było ludzi cierpiących ani chorych. Podczas kolejnych przejażdżek przyszłemu Buddzie objawiają się cztery znaki – starość, choroba, śmierć i asceza, które ujawniają prawdę o ludzkim cierpieniu. Siddhartha ma wtedy dwadzieścia dziewięć lat i postanawia opuścić rodzinny dom, aby stać się wędrownym ascetą.
W poszukiwaniu drogi
To wydarzenie określa się ‚wielkim odejściem’. Pod osłoną nocy Śakjamuni zostawia w łożu śpiącą żonę i maleńkie dziecko. Wraz ze swoim giermkiem opuszcza pałac niezauważony. Ścina włosy, zdejmuje kosztowne szaty i ozdoby, z którymi odsyła swojego sługę. Od tego czasu Budda staje się żebrakiem. Na swej ścieżce spotyka mistrzów medytacji Alarę Kalamę i Udrakę Ramaputrę, pod których kierunkiem zamienia się w ascetę. Zaczyna jednak wątpić w skuteczność praktyk jogicznych.
Odziela się od swoich mistrzów i przez sześć lat oddaje się skrajnym umartwieniom. Bliski śmierci z wycieńczenia przyjmuje pożywienie od pasterki. Odrzuca wtedy i tę, skrajną drogę do poznania prawdy. Jego towarzysze ascezy pozostawiają go oskarżając o zdradę ideałów. Kluczowym momentem staje się spotkanie z muzykiem, który stroi swój instrument. Struna która jest zbyt naciągnięta może pęknąć, a ta która jest zbyt poluzowana nie wyda odpowiedniego dźwięku, dopiero kiedy nastroi się ją gdzieś pośrodku otrzymuje się idealne brzmienie. W tym momencie Boddhisattva (Ten który ma osiągnąć oświecenie) uświadomił sobie tzw. środkową ścieżkę. Dokonuje rytualnej kąpieli w rzece i zasiada pod drzewem figowym (zwanym drzewem bodhi).
Przebudzenie
Składa śluby, że pozostanie pod drzewem dopóki nie osiągnie oświecenia. Zatapia się w głębokiej medytacji. Przychodzi do niego Mara, władca piekieł i kusiciel. Boddhisattva pokonuje go jednak i po siedmiu tygodniach doskonałego skupienia w nagłym błysku świadomości doznaje oświecenia i staje się Buddą (Przebudzonym).
Początkowo postanawia zachować wiedzę dla siebie, ale po chwili budzi się w nim współczucie dla istot żywych i postanawia podzielić się prawdą ze światem. Wygłasza pierwsze kazanie w Sarnath koło Varanasi gdzie wykłada naukę o Szlachetnych Prawdach. Tym samym wprawia w ruch Koło Dharmy (dharma – ścieżka), jest to początek nauk Buddy. Od tego momentu, przez 45 lat, przemierza środkową część Doliny Gangesu nauczając o drodze do oświecenia.
Sangha – wspólnota
Wielokrotnie odwiedza swoje rodzinne Kapilavastu. Cała jego rodzina i wielu z rodu Śakjów nawraca się na nową wiarę. Za sprawą swej owdowiałej macochy do wspólnoty mnichów (sangha) dołączają również mniszki, które objęte są jeszcze surowszą dyscypliną niż mężczyźni. Budda umiera w wieku 84 lat. Jego skremowane szczątki jako święte relikwie zostają rozdzielone na osiem części, a nad każdą z części wybudowano stupę (budowlę ochraniającą relikwie buddyjskie).
